Θεοδοσία

/ Πολιτισμός και Κοινότητα / Θρησκεία / Εκκλησίες, Χώροι Λατρείας, Αστικά Μοναστήρια / Ιστορία Εκκλησιών

Ιστορία Εκκλησιών

Θέμα: Ελληνική εκκλησία Εισοδείων της Θεοτόκου.

Η πόλη της Θεοδοσίας ιδρύθηκε τον 6^ο αιώνα π.Χ. από Έλληνες Μιλήσιους στην νότιο-ανατολική Κριμαία. Μετά από δύο αιώνες αυτή η παραθαλάσσια πόλη έγινε μέρος του βασιλείου του Βοσπόρου, το οποίο στη συνέχεια υποτάχθηκε στη Ρώμη. Τον 4^οαι. μ.Χ. η Θεοδοσία σχεδόν καταστράφηκε από την εισβολή των Ούννων. Την ίδια εποχή, στην πόλη και τα περίχωρά της, κατοικούσαν οι Αλανοί (ομάδα σαρματικών φυλών ιρανικής καταγωγής που κατοικούσαν στον βόρειο Καύκασο), οι οποίοι την ονόμασαν «Αρνταμπντά», που σημαίνει «πόλη των επτά θεών». Τον 5^ο αιώνα η Θεοδοσία ελεγχόταν από την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Αργότερα η πόλη περιήλθε διαδοχικά στην επικράτεια του κράτους των Χαζάρων, της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και της «Χρυσής Ορδής» των Τατάρων. Τον 13^ο αιώνα την Θεοδοσία αγόρασαν οι έμποροι της Γενόβας, ιδρύοντας το λιμάνι Κάφα (Καφφάς), που αποκαλούνταν και το «μαργαριτάρι» της Μαύρης θάλασσας. Η γενουατική πόλη-λιμάνι αποτέλεσε το κύριο σημείο διέλευσης της εμπορικής ρότας από την Ασία προς την Ευρώπη. Ο πληθυσμός της πόλης αυξήθηκε ραγδαία και μέσα σε δύο χρόνια έφτασε τις 70 χιλιάδες κατοίκους. Με διαταγή της ηγεσίας της Δημοκρατίας της Γένοβας ιδρύθηκαν και λειτούργησαν στην πόλη της Θεοδοσίας διάφοροι οικονομικοί θεσμοί όπως το νομισματοκοπείο, καθώς και πολιτιστικοί σύλλογοι, όπως η θεατρική σκηνή. Το 1475 η Κάφα μαζί με άλλες γενουατικές αποικίες πέρασε στην κυριαρχία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το λιμάνι της Θεοδοσίας έλαβε το όνομα Κέφε και για πολλά χρόνια αποτέλεσε την μεγαλύτερη αγορά σκλάβων στη Μαύρη Θάλασσα. Κάθε μέρα πωλούνταν δούλοι από τα εδάφη της Ρωσίας, της Ουκρανίας και της Πολωνίας, ως αποτέλεσμα των επιδρομών των Τατάρων της Κριμαίας. Κατά την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας συνεχίστηκε η ευημερία της Θεοδοσίας, αλλά καθώς τα χρόνια περνούσαν, η επιρροή των Οθωμανών μειώθηκε σταδιακά, γεγονός που οδήγησε και σε μείωση του πληθυσμού.

Το 1771 οι Ρώσοι ναύαρχοι κατέλαβαν την Θεοδοσία, ενώ το 1774 βάσει της συνθήκης του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή μεταξύ της Ρωσίας και της Τουρκίας, η Θεοδοσία έγινε πλέον μία από τις ρωσικές πόλεις της Κριμαίας. Τέσσερα χρόνια μετά την προσάρτηση της Κριμαίας το 1787, την Θεοδοσία επισκέφτηκε η αυτοκράτειρα Αικατερίνη Β΄. Η κυβέρνηση της Ρωσίας προχώρησε πυρετωδώς σε διοικητικές μεταρρυθμίσεις και στον αποικισμό της περιοχής με σκοπό να αλλάξει την δημογραφική σύνθεση του πληθυσμού. Διάφοροι οικονομικοί παράγοντες και η δυνατότητα να ασκούν ελεύθερα τα θρησκευτικά τους δικαιώματα έφεραν τους Έλληνες στην Ρωσία. Οι Έλληνες από την Ανατολία αποτέλεσαν ένα μέρος του πληθυσμού της Θεοδοσίας του 19 αιώνα

Ο αυξανόμενος ελληνικός πληθυσμός της πόλης σήμανε την αναβίωση παλαιών και τη δημιουργία νέων ορθόδοξων ελληνικών εκκλησιών. Η μεσαιωνική εκκλησία της Εισόδου της Θεοτόκου του 13^ου αι. στη Θεοδοσία αναστηλώθηκε με συμμετοχή των Ελλήνων της ενορίας. Ο εθνογράφος του 19^ου αιώνα Ια. Ιβανόβ (Я. Иванов) ο οποίος διατέλεσε διευθυντής του γυμνασίου της Θεοδοσίας παρατήρησε πως «από τις ορθόδοξες εκκλησίες (της πόλης) η αρχαιότερη είναι η ελληνική εκκλησία «Τα Εισόδια της Θεοτόκου» η οποία υπήρχε από την εποχή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Γνωρίζουμε ότι το 1771 ο πρίγκιπας Ντολγορούκοβ (Долгоруков) [1] μετά την κατάληψη της πόλης από τους Ρώσους παρακολούθησε σε αυτή την εκκλησία την λειτουργία την οποία τελούσε ο Ιγνάτιος (Игнатий) μητροπολίτης της Γότθιας και Κάφας» [2].

Από το 1787 ως το 1791 αυτή η εκκλησία έγινε η έδρα των επισκόπων της Θεοδοσίας και της Μαριούπολης. Το κτίριο της ήταν πέτρινο με καμπαναριό. Ήδη το 1799 η ενορία της εκκλησίας αριθμούσε 125 μέλη [3]. Το 1808 με τις δωρεές των ελλήνων ενοριτών της εκκλησίας στην οδό Ιταλιάνσκαϊα (Итальянская) κτίστηκε διώροφο κτίριο. Στο ισόγειο υπήρχαν εννέα μαγαζιά (τα κέρδη από την λειτουργία τους αποτελούσαν εισόδημα της εκκλησίας και του κλήρου), ενώ στον πρώτο όροφο βρισκόταν το διαμέρισμα του ιερέα. Στην περίβολο της εκκλησίας υπήρχε μονοκατοικία για τον διάκονο και τον βοηθό, καθώς και γραφείο του Συλλόγου και ελληνικό σχολείο το οποίο ιδρύθηκε το 1811 [4]. Το 1825, τα αδέλφια Γραμματίκοβ, κάτοικοι της πόλης, δώρισαν στο Πνευματικό Ταμείο της Ελληνικής κοινότητας (Греческую общественную духовную кассу) της εκκλησίας 18 χιλιάδες ντεσιατίνα (199.200 στρέμματα ) γης σε διάφορα χωριά, 270 ντεσιατίνα (2.942 στρέμματα) δασικής περιοχής και γης κοντά στη πόλη Στάρι Κριμ, ένα πανδοχείο αλλά και διάφορα άλλα κτίρια στην οδό Ζέμσκαϊα (Земская) [5]. Ο πρεσβύτερος της εκκλησίας Ταμάρε (Тамаре) διέθεσε στην εκκλησία και τον κλήρο της δύο οικίες στην οδό Ντβοριάνσκαϊα (Дворянская) [6].

Με την αύξηση των μελών της ενορίας εμφανίστηκε η ανάγκη ανοικοδόμησης μιας προέκτασης της εκκλησίας, η οποία ολοκληρώθηκε το 1854. Όπως περιγράφει ο Ντ. Λόσεβ (Д. Лосев) στο μεσαιωνικό κτίριο το οποίο αποτελούνταν από μία κεντρική αψίδα και έναν τρούλο προστέθηκαν τρία κλίτη τα οποία ενώθηκαν με το παλαιό κτίσμα με εσωτερική αψιδωτή κιονοστοιχία [7].

Να σημειώσουμε πως με το πέρασμα των χρόνων από τη λίστα του κλήρου της εκκλησίας εξαφανίζονται τα ελληνικά ονόματα: ενώ οι πρώτοι ιερείς ήταν σχεδόν όλοι ελληνικής καταγωγής (αρχιμανδρίτης Ιγνάτιος, ιερομόναχος Νεκτάριος, αρχιερέας Ιωάννης Λαφάκης, αρχιερέας Ιωάννης Βρυώνης, ιερέας Ηλίας Σεμενόπουλος), το δεύτερο μισό του 19^ου αι. μόνο ένας Έλληνας, ο αρχιερέας Ιωάννης Παξιμάδης υπηρέτησε στην ενορία από το 1876 ως το 1880 [8]. Στη δεκαετία του 1880 τα μέλη της ενορίας έφτασαν τα 1259 άτομα. Το 1884 έδραζε ένας φιλανθρωπικός σύλλογος, το γραφείο του οποίου βρισκόταν σε μία μονοκατοικία που κατοικούσαν ο διάκονος και ο ψάλτης [9].

Μετά το 1917 η μοίρα της εκκλησίας των Εισόδιων της Θεοτόκου στη Θεοδοσία επηρεάστηκε από τις βαθύτατες αλλαγές στις συνθήκες ύπαρξης της Ρωσικής Ορθόδοξης εκκλησίας εντός της Σοβιετικής Ένωσης. Το 1923 σε αντίθεση με τις αποφάσεις του Συμβουλίου της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας σχετικά με τον εκσυγχρονισμό της εκκλησίας και την αλλαγή του εκκλησιαστικού ημερολογίου (Renovationism), δεκατρείς ελληνικές ενορίες (μεταξύ αυτών και της εκκλησίας των Εισόδιων της Θεοτόκου) ίδρυσαν την λεγόμενη Ελληνική Ευταξία (Греческое благочиние που συνέχισε ως το 1928), οι ελληνικές εκκλησίες της Κριμαίας κατέθεσαν αίτηση να μην εντάσσονται στη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου της Μόσχας και να υπαχθούν στην δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Το 1928 – 1929 η θρησκευτική κοινότητα της εκκλησίας έλαβε εντολή των τοπικών αρχών σχετικά με την υποχρεωτική ανακαίνιση της εκκλησίας, ενώ σε περίπτωση άρνησης θα έληγε αυτόματα η σύμβαση εκμίσθωσης του κτιρίου. Έτσι τον Αύγουστο του 1929 η απαιτούμενη ανακαίνιση πραγματοποιήθηκε [10]. Το 1937 με την απόφαση των τοπικών οργάνων εξουσίας η εκκλησία έκλεισε για τους πιστούς με τη δικαιολογία της «επικινδυνότητας του κτιρίου» [11]. Από τότε το κτίριο έγινε γυμναστήριο, ενώ το καμπαναριό της εκκλησίας γκρεμίστηκε [12].

Ιστοσελίδες:

Введенская церковь Пресвятой Богородицы в Феодосии [εκκλησία της Εισοδείων της Θεοτόκου στη Θεοδοσία], διαθέσιμο στη διεύθυνση http://fayne.info/vvedenskaya-cerkov-presvyatoj-bogorodicy-v-feodosii.html, (πρόσβαση 22.09.2014).

[1] Πρόκειται για τον στρατηγό του ρωσικού στρατού πρίγκιπα Βασίλιϊ Μιχάιλοβιτς Ντολγορούκοβ (Василий Михайлович Долгоруков), М. А. Абдуллаєва, Православні храми та монастирі Криму як осередки духовного життя грецького населення (кінець XVIII – 30-і роки XX ст.), [Μ. Α. Αμπντουλλάεβα, Ορθόδοξες εκκλησίες και μοναστήρια της Κριμαίας ως κέντρα της πνευματικής ζωής του ελληνικού πληθυσμού (τέλη του 18ου αι. – δεκαετία του 1930)], αδημ διδακ. διατρ., Ινστιτούτο Ιστορίας της Ουκρανίας της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών της Ουκρανίας, Κίεβο 2002.

[2] Центральный государственный исторический архив Украины в г. Киеве (ЦГИА) [Κεντρικά Κρατικά Ιστορικά Αρχεία της Ουκρανίας στη πόλη του Κιέβου (ΚΚΙΟ)], αρχ. 2052, αρ. ευρ. 1, φακ. 484, 1 και πίσω όψη.

[3] Родионов, Статистико-хронологико-историческое описание Таврической епархии [Ροντιόνοβ, Στατιστική χρονολογική ιστορική περιγραφή της επαρχίας της Ταυρίδας], Συμφερούπολη 1872; М. В. Сухарев, «Феодосийская епархия: образование и экономическая деятельность (1787 – 1800)» [Μ. Β. Σουχαριόβ, Η επαρχία της Θεοδοσίας: δημιουργία και οικονομική δραστηριότητα (1787 – 1800)] Κουλτούρα Ναρόντοβ Πριτσερνομόρια, 1997, τχ. 2, 213.

[4] Λ. Π. Κραβτσόβα, Β. Κ. Γκαραγκούλα, Λ. Β. Γκούρμποβα, Ε. Β. Καρκάτς(επιμ.), Административно-территориальные преобразования в Крыму, 1783 – 1998 [Διοικητικές και εδαφικές μεταρρυθμίσεις στην Κριμαία, 1783-1998], Τάυρια-Πλιούς, Συμφερούπολη 1999; «Critical Notices, of the Notes Relative to the Crime tatars», Literary Gazette, July 14, 1821; British Critic, August, 1821; Edinburgh Review, January, 1822; Holderness Mary, New Russia. Journey from Riga to the Crimea, by Way of Kiev; With Some Account of the Colonization, and the Manners and Customs of the Colonists of New Russia to the which are added, Notes Relating to the Crime Tatars, London 1828, 137; Гермоген, Таврическая епархия [Γκερμογέν, Η επαρχία της Ταυρίδας], Τυπογραφείο της επαρχιακής διοίκησης, Πσκοβ 1887, 374.

[5]. Όπως γράφει ο Ε. Παυλίδης, ο Έλληνας κάτοικος της Θεοδοσίας Εμμανουήλ Γραμματικάκης διέθεσε αυτή την περιουσία στην εκκλησία της Εισόδιων της Θεοτόκου το 1867. Αυτή η μαρτυρία όμως δεν υποστηρίζεται από τα δεδομένα των αρχείων τα οποία αναφέρονται στο 1825, Ε. Παυλίδης, Ο Ελληνισμός της Ρωσίας και τα 33 χρόνια του εν Αθήναις Σωματείου των εκ Ρωσία ‘Ελληνων, Αθήνα 1953, σ. 83; «К вопросу о Грамматиковских капиталах» [Στο θέμα των κεφαλαίων του Γραμματίκοβ] Ταυρίτσεσκι Τσερκόβνο-ομπτσέστβεννι Βέστνικ [Εκκλησιαστική και Δημόσια Εφημερίδα της Ταυρίδας], 1917, τχ. 5, 6, 106.

[6] Κρατικά Αρχεία της Αυτόνομης Δημοκρατίας της Κριμαίας (ΚΑΑΔΚ), αρχ. 118 «Таврическая духовная консистория» [«Εκκλησιαστικό Συμβούλιο της Ταυρίδας»], αρ. ευρετηρίου 1, φακ. 5944, 11 – 12; ΚΑΑΔΚ, αρχ. Ρ-663 «Центральный исполнительный комитет Совета рабочих, крестьянских, красноармейских и краснофлотских депутатов Крымской АССР» [«Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή του Σοβιέτ αντιπροσώπων των εργατών, αγροτών, στρατιωτών και ναυτών του Κόκκινου στρατού της Αυτόνομης Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Κριμαίας»], αρ. ευρ. 18, φακ. 12.

[7] Д. Лосев, «Да возродится храм» [Ντ. Λοσεβ, Ας αναβιώσουμε τον ναό], Κρίμσκαϊα γκαζέτα, 1993, 30 Απριλίου, τχ. 78.

[8] Гермоген, Таврическая епархия [Γκερμογέν, Η επαρχία της Ταυρίδας], Πσκοβ 1887, 378.

[9] Κρατικό Αρχείο της Αυτόνομης Δημοκρατίας της Κριμαίας (ΚΑΑΔΚ), αρχειακή σειρά 118 «Таврическая духовная консистория» [«Εκκλησιαστικό Συμβούλιο της Ταυρίδας»], αρ. ευρ. 1, φακ. 5944, 11 – 12; Ταυρίτσεσκιε Επαρχιάλνιε Βέντομοστι, 1884, τχ. 22, 1037.

[10] Ю. А. Катунин, «Налоговая политика государства в отношении церквей Крыма в 1928 – 1929 годах» [Γιου. Α. Κατούνιν, Φορολογική πολιτική του κράτους σε σχέση με τις εκκλησίες της Κριμαίας το 1928 - 1929], Κουλτούρα Ναρόντοβ Πριτσερνομόρια, 1999, τχ. 8, 189 – 192, 189.

[11] Κρατικά Αρχεία της Αυτόνομης Δημοκρατίας της Κριμαίας (ΚΑΑΔΚ), αρχ. Ρ-663 «Центральный исполнительный комитет Совета рабочих, крестьянских, красноармейских и краснофлотских депутатов Крымской АССР» [«Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή του Σοβιέτ αντιπροσώπων των εργατών, αγροτών, στρατιωτών και ναυτών του Κόκκινου στρατού της Αυτόνομης Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Κριμαίας»], αρ. ευρ. 18, φακ. 12.

[12] Д. Лосев, «Да возродится храм» [Ντ. Λοσεβ, Ας αναβιώσουμε τον ναό], Κρίμσκαϊα γκαζέτα, 1993, 30 Απριλίου, τχ. 78.

Αναφορές

Αρχεία:

Центральный государственный исторический архив Украины в г. Киеве (ЦГИА) [Κεντρικά Κρατικά Ιστορικά Αρχεία της Ουκρανίας στη πόλη του Κιέβου (ΚΚΙΟ)], αρχ. 2052, αρ. ευρ. 1, φακ. 484, 1 και πίσω όψη.

Κρατικά Αρχεία της Αυτόνομης Δημοκρατίας της Κριμαίας (ΚΑΑΔΚ), αρχ. 118 «Таврическая духовная консистория» [«Εκκλησιαστικό Συμβούλιο της Ταυρίδας»], αρ. ευρ. 1, φακ. 5944, 11 – 12.

ΚΑΑΔΚ, αρχ. Ρ-663 «Центральный исполнительный комитет Совета рабочих, крестьянских, красноармейских и краснофлотских депутатов Крымской АССР» [«Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή του Σοβιέτ αντιπροσώπων των εργατών, αγροτών, στρατιωτών και ναυτών του Κόκκινου στρατού της Αυτόνομης Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Κριμαίας»], αρ. ευρ. 18, φακ. 12.

Βιβλιογραφία:

Λ. Π. Κραβτσόβα, Β. Κ. Γκαραγκούλα, Λ. Β. Γκούρμποβα, Ε. Β. Καρκάτς(επιμ.), Административно-территориальные преобразования в Крыму, 1783 – 1998 [Διοικητικές και εδαφικές μεταρρυθμίσεις στην Κριμαία, 1783-1998], Τάυρια-Πλιούς, Συμφερούπολη 1999.

Гермоген, Таврическая епархия [Γκερμογέν, Η επαρχία της Ταυρίδας], Τυπογραφείο της επαρχιακής διοίκησης, Πσκοβ 1887.

Д. Лосев, «Да возродится храм» [Ντ. Λοσεβ, Ας αναβιώσουμε τον ναό], Κρίμσκαϊα γκαζέτα, 1993, 30 Απριλίου, τχ. 78.

«К вопросу о Грамматиковских капиталах» [Στο θέμα των κεφαλαίων του Γραμματίκοβ], Ταυρίτσεσκιϊ Τσερκόβνο-Ομπτσέστβεννι Βέστνικ [Εκκλησιαστική και Δημόσια Εφημερίδα της Ταυρίδας], 1917, τχ. 5, 6.

М. А. Абдуллаєва, Православні храми та монастирі Криму як осередки духовного життя грецького населення (кінець XVIII – 30-і роки XX ст.), [Μ. Α. Αμπντουλλάεβα, Ορθόδοξες εκκλησίες και μοναστήρια της Κριμαίας ως κέντρα της πνευματικής ζωής του ελληνικού πληθυσμού (τέλη του 18ου αι. – δεκαετία του 1930)], αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Ινστιτούτο Ιστορίας της Ουκρανίας της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών της Ουκρανίας, Κίεβο 2002.

М. В. Сухарев, «Феодосийская епархия: образование и экономическая деятельность. (1787 – 1800)» [Μ. Β. Σουχαριόβ, Η επαρχία της Θεοδοσίας: δημιουργία και οικονομική δραστηριότητα (1787 – 1800)] Κουλτούρα Ναρόντοβ Πριτσερνομόρια, 1997, τχ. 2, 211 – 214.

Родионов, Статистико-хронологико-историческое описание Таврической епархии [Ροντιόνοβ, Στατιστική χρονολογική ιστορική περιγραφή της επαρχίας της Ταυρίδας], Συμφερούπολη 1872.

Таврические епархиальные ведомости [Ταυρίτσεσκιε Επαρχιάλνιε Βέντομοστι], 1884, τχ. 22.

Ю. А. Катунин, «Налоговая политика государства в отношении церквей Крыма в 1928 – 1929 годах» [Γιου. Α. Κατούνιν, Φορολογική πολιτική του κράτους σε σχέση με τις εκκλησίες της Κριμαίας το 1928 - 1929], Κουλτούρα Ναρόντοβ Πριτσερνομόρια, 1999, τχ. 8, 189 – 192.

British Critic, August, 1821.

Edinburgh Review, January, 1822.

«Critical Notices, of the Notes Relative to the Crime Τatars», Literary Gazette, July 14, 1821.

Holderness Mary, New Russia. Journey from Riga to the Crimea, by Way of Kiev; With Some Account of the Colonization, and the Manners and Customs of the Colonists of New Russia to which are added, Notes Relating to the Crime Tatars, London 1828.

Παυλίδης Ε., Ο Ελληνισμός της Ρωσίας και τα 33 χρόνια του εν Αθήναις Σωματείου των εκ Ρωσία Ελλήνων, «Εκδόσις του Σωματείου των Ρωσίας Ελλήνων», Αθήνα 1953.

Bibliography:

Βιβλιογραφία:

Λ. Π. Κραβτσόβα, Β. Κ. Γκαραγκούλα, Λ. Β. Γκούρμποβα, Ε. Β. Καρκάτς(επιμ.), Административно-территориальные преобразования в Крыму, 1783 – 1998 [Διοικητικές και εδαφικές μεταρρυθμίσεις στην Κριμαία, 1783-1998], Τάυρια-Πλιούς, Συμφερούπολη 1999.

Гермоген, Таврическая епархия [Γκερμογέν, Η επαρχία της Ταυρίδας], Τυπογραφείο της επαρχιακής διοίκησης, Πσκοβ 1887.

Д. Лосев, «Да возродится храм» [Ντ. Λοσεβ, Ας αναβιώσουμε τον ναό], Κρίμσκαϊα γκαζέτα, 1993, 30 Απριλίου, τχ. 78.

М. А. Абдуллаєва, Православні храми та монастирі Криму як осередки духовного життя грецького населення (кінець XVIII – 30-і роки XX ст.), [Μ. Α. Αμπντουλλάεβα, Ορθόδοξες εκκλησίες και μοναστήρια της Κριμαίας ως κέντρα της πνευματικής ζωής του ελληνικού πληθυσμού (τέλη του 18ου αι. – δεκαετία του 1930)], αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Ινστιτούτο Ιστορίας της Ουκρανίας της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών της Ουκρανίας, Κίεβο 2002.

Родионов, Статистико-хронологико-историческое описание Таврической епархии [Ροντιόνοβ, Στατιστική χρονολογική ιστορική περιγραφή της επαρχίας της Ταυρίδας], Συμφερούπολη 1872.

Таврические епархиальные ведомости [Ταυρίτσεσκιε Επαρχιάλνιε Βέντομοστι], 1884, τχ. 22.

British Critic, August, 1821.

Edinburgh Review, January, 1822.

«Critical Notices, of the Notes Relative to the Crime Τatars», Literary Gazette, July 14, 1821.

Επιστροφή