Βατούμ
Ιστορία Βιομηχανιών
Συγγραφέας: TCHKOIDZE ΕΚΑ
Η βιομηχανική ανάπτυξη της πόλης του Βατούμ ξεκίνησε σχεδόν αμέσως μετά την επανένταξή της με τη Γεωργία και κατ’ επέκταση, με την τσαρική Ρωσία. Γενικότερα, όλη αυτή η ανάπτυξη στην ευρύτερη περιοχή του Καυκάσου έγινε τόσο ραγδαία που από μερικούς της ρωσική ελίτ χαρακτηρίστηκε ως «βιομηχανικός βιασμός του Καυκάσου» («industrial rape of the Caucasus») [1]. Το Βατούμ από τη δεκαετία του 1880 μετατράπηκε σε μόνο θαλάσσιο μεταφορέα των πετρελαίων της Κασπίας θάλασσας. Αφενός οι φόροι του λιμανιού του Βατούμ και αφετέρου, οι βιομηχανικές μονάδες που σχετίστηκαν με τη μεταφορά του πετρελαίου, αποτέλεσαν το βασικό εισόδημα της πόλης. Έτσι λοιπόν για το 1891 το εισόδημα από το πετρέλαιο ξεπέρασε τα 75 εκατομμύρια ρούβλια [2]. Το εξαγωγικό δυναμικό της πόλης αυξήθηκε περισσότερο από το 300 % από τη δεκαετία του 1870 μέχρι το 1920 [3]. Επομένως, ο βασικός παράγοντας της ανάπτυξης της πόλης ήταν το λιμάνι και οι βιομηχανικές μονάδες που εμφανίστηκαν λίγα χρόνια αργότερα μετά την απελευθέρωση, δηλ. ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1880. Αναπτύχθηκαν με γοργούς ρυθμούς και σχετίστηκαν σχεδόν αποκλειστικά με τη μεταφορά των πετρελαίων του Μπακού στο εξωτερικό. Επρόκειτο πρώτα για μεταφορά συσκευασμένου πετρελαίου και στη συνέχεια, ως χύμα με ειδικά ατμόπλοια. Οι πρώτες βιομηχανικές μονάδες παρήγαγαν δοχεία συσκευασίας (τα λεγόμενα can factory) για τα πετρέλαια. Στο Βατούμ το πρώτο εργοστάσιο εμφανίστηκε το 1883. Ο ιδιοκτήτης του ήταν ο Ρώσος μηχανικός S. Palashkovsky (С. Палашковский), και συνιδιοκτήτης ο Bunge (Бунге). Η Εταιρεία τους λεγόταν «Батумское Нефтепромышленное и Торговое Οбществο» (БНИТО) «Εταιρεία Εμπορίου και Πετρελαιοαγωγής του Βατούμ» το λεγόμενο BNITO [4]. Το εργοστάσιο της εταιρείας αυτής με τα μηχανήματα αμερικανικής κατασκευής χτίστηκε σύμφωνα με το αμερικανικό πρότυπο και παρήγαγε περίπου 6,000 δοχεία ημερησίως. Οι σιδερένιες πλάκες (iron plates) για τις δεξαμενές (tanks) και οι τσίγκινες πλάκες (tin plate), που προορίζονταν για την κατασκευή των δοχείων, προέρχονταν από την Αγγλία [5]. Αυτή την περίοδο το εργοστάσιο είχε 469 περίπου εργάτες [6].
Το 1886 το BNITO μεταφέρθηκε στα χέρια του Альфонс Ротшильд (Alphonse Rothschild [7]) και έγινε παράρτημα της Εταιρείας του που ονομαζόταν Πετρελαϊκός Βιομηχανικός και Εμπορικός Όμιλος της Κασπίας και Μαύρης Θάλασσας (Caspian and Black Sea Oil Industry and Trade Society) [8]. Η Εταιρεία αυτή είχε ιδρυθεί το 1883 από τον ίδιο τον Alphonse Rothschild στο Μπακού [9].
Το 1885, λίγο πριν εμφανιστεί ο Rothschild στην τοπική αγορά, στο Βατούμ άνοιξαν τα εργοστάσια του Σιδερίδη και του Rikhner με λίγους εργάτες, λίγο αργότερα προστέθηκαν τα εργοστάσια του Khachaturiants, του Α. Mantashev και των αδελφών Τsovian και κάποια άλλα μικρότερα [10]. Το 1889 το εργοστάσιο του Rikhner πέρασε στα χέρια του Α. Mantashev [11], ο οποίος κατάφερε να πάρει το προβάδισμα στις βιομηχανίες της πόλης μετρώντας τους 1380 τακτικούς εργαζόμενους για την περίοδο αυτή [12]. Ο Όμιλος Mantashev διέθετε 2 εργοστάσια δοχείων για πετρέλαιο, σταθμό μεταφοράς πετρελαίου, ακόμα και κατοικίες για τους εργάτες [13]. Εξήγαγε εμπόριο σε μεγάλο βαθμό στην Ασία (ως επί τον πλείστον, στην Κωνσταντινούπολη), τη Θεσσαλονίκη, την Αλεξάνδρεια, στην Καλκούτα, στη Βομβάη, και είχε δικά του φορτωτικά πλοία.
Στους μεγάλους επιχειρηματίες του Βατούμ, στον Α. Rothschild και τον Α. Mantashev για τη μεταφορά των πετρελαίων του Μπακού μέσω της Μαύρης θάλασσας, σε λίγο καιρό προστέθηκαν και τα αδέλφια Nobel, που το 1879 ίδρυσαν στο Μπακού την Ανώνυμη Εταιρεία τους (joint stock company) [14]. Η Εταιρεία αυτή ονομάστηκε “Branobel” που είναι συντομογραφία του ρωσικού Братья Нобели/ Bratia Nobel/Nobel Brothers («БраНобель» (“BraNobel”), or «Бр. Нобель» (“Br. Nobel”). Το πλήρες όνομα της Εταιρείας ήταν ως εξής: «Товарищество нефтяного производства братьев Нобель»/ Tovarishchestvo Neftianogo Proizvodtsva Bratiev Nobel/“ Εταιρεία Παραγωγής Πετρελαίου των Αδελφών Nobel [15]. Ο Ludvig Nobel ήταν ο επικεφαλής της στα χρόνια 1879-1888. Τον διαδέχτηκε ο γιός του ο Emanuel Nobel στα χρόνια 1888-1920. Για το έτος 1887 αυτή η εταιρεία παρήγαγε το 18.5 % του ρωσικού και το 7.5 % του παγκόσμιου πετρελαϊκού τζίρου [16].
Η εξαγωγή του πετρελαίου από το Βατούμ γινόταν με τους εξής τρεις τρόπους: 1. ειδικά πλοία, 2. ξύλινα κουτιά που είχε μέσα δύο στίγκινα δοχεία (tin cans) και διαφόρων μεγεθών ξύλινα βαρέλια. Ο πρώτος τρόπος προοριζόταν κυρίως για τις ευρωπαϊκές χώρες, ο δεύτερος – για τις χώρες της Εγγύς και της Άπω Ανατολής, και ο τρίτος – ήταν κατάλληλος για μεταφορά διάφορων λιπαντικών ελαιών που είχε μεγάλη ζήτηση στις ευρωπαϊκές χώρες [17]. Να σημειωθεί πως στο μεταίχμιο του 19ου-20ου αι. στην πόλη του Βατούμ καταγράφονται 11 χιλιάδες εργάτες [18].
Το 1911, λίγο πριν τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο η Εταιρεία του Alphonse Rothschild πουλήθηκε και μεταφέρθηκε στην Royal Dutch Shell [19]. Το 1921-1922 πραγματοποιήθηκε η λεγόμενη «εθνικοποίηση» όλων των βιομηχανιών της περιοχής (βάσει του νόμου που είχε ψηφίσει η καινούρια, μπολσεβική κυβέρνηση της Ρωσίας στις 28 Ιουνίου του 1918) που έβαλε τέλος στις καπιταλιστικές δομές της βιομηχανίας του Βατούμ (συνολικά 31 μεγάλες βιομηχανίες εθνικοποιήθηκαν) [20].
[1] Βλ. ενδεικτικά S. Layton, Russian literature and empire (Conquest of the Caucasus from Pushkin to Tolstoy), Cambridge University Press 1994, σ. 184.
[2] Εφημερίδα ივერია (Iveria), # 146, 12/07/1891, σ. 3.
[3] Ch. King, The Black Sea, σ. 199.
[4] Το καταστατικό της Εταιρείας επικυρώθηκε την 01/07/1883. «Кавказский календарь на 1884» («Ημερολόγιο του Καυκάσου για το έτος 1884»), издан Кавказским Статистическим Комитетом (Εκδόθηκε από τη Στατιστική Επιτροπή του Καυκάσου), Тифлис Τιφλίδα 1883, σ. 268.
[5] Βρετανικά κοινοβουλευτικά έγγραφα, Αναφορά του αντιπρόξενου Peacock, 12/03/1883), Report by Vice-Consul Peacock on the trade and commerce of Batoum for the year 1882 (Foreign Office, British Parliamentary Papers), σ. 621.
[6] ე. ხოშტარია (E. Khoshtaria), „მრეწველობის განვითარება“ («Ανάπτυξη της βιομηχανίας»), στο κεφάλαιο „კაპიტალიზმის განვითარება საქართველოში რეფორმის შემდეგ (1865-1900 წწ.)“ («Ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Γεωργία μετά τις μεταρρυθμίσεις (1865-1900)»), στο „საქართველოს ისტორიის ნარკვევები“ («Δοκίμια της ιστορίας της Γεωργίας»), τόμος 5ος („საქართველო XIX საუკუნის 30-90-იან წლებში“/ «Γεωργία στις δεκαετίες 30-90 του 19ου αιώνα»), თბ. Τιφλίδα 1970, σ. 385.
[7] Η οικογένεια των Rothschild - ιδρυτής της τραπεζικής δυναστείας ήδη από τον 18ο αι. είχε 5 κλάδους (στην Γερμανία, την Αγγλία, την Αυστρία, τη Γαλλία και τη Νεάπολη Ιταλίας). Βλ. λεπτομέρειες στο άρθρο «Searching for oil in Roubaix», διαθέσιμο στο http://www.rothschildarchive.org/ib/articles/AR2007Oil.pdf.
Ο γενεαλογικός πίνακας της οικογένειας διαθέσιμος στο http://www1.rothschildarchive.org/genealogy/
Ο υπό συζήτηση Rothschild προερχόμενος από τον γαλλικό κλάδο της οικογένειας, είναι απόγονος του υπ’ αριθμόν 2.10. James Mayer Rothschild (1792-1868) στην ανωτέρω ιστοσελίδα, έχοντας ο ίδος τον αριθμό 3.16. Mayer Alphonse (1827-1905).
[8] Η ίδια η Εταιρεία είχε και κάπως πιο σύντομη ονομασία. Αναφερόταν και ως «Каспийско-Черноморское нефтепромышленное общество» («Πετρελαϊκή Εταιρεία Κασπίας-Μαύρης Θάλασσας» (Caspian and Black Sea Oil Company).
[9] Βλ. λεπτομέρειες για την Εταιρεία στην επίσημη ιστοσελίδα της Αζερικής Πετρελαϊκής Εταιρείας Socar “Azerbaijani Oil and Rothschild Brothers” http://www.socarplus.az/en/article/186/azerbaijani-oil-and-the-rothschild-brothers.
[10] მ. სიორიძე (M. Sioridze), „ბათუმის როლი ნავთობის მსოფლიო ბაზრისთვის ბრძოლაში (1883-1918 წწ.)“ (= «Ο ρόλος του Βατούμ στη μάχη της παγκόσμιας πετρελαϊκής αγοράς (1883-1918»), στο „ნარკვევები ბათუმის ისტორიიდან“ (= «Δοκίμια για την ιστορία του Βατούμ»), თბილისი Τιφλίδα 2011, σ. 38. Στο Βατούμ εμφανίζονται και κάποιες άλλες μικρές ξένες εταιρείες που χρήζουν περαιτέρω έρευνας.
[11] ე. ხოშტარია (E. Khoshtaria), «Ανάπτυξη της βιομηχανίας», σ. 385.
[12] თ. კომახიძე (T. Komakhidze), „ქალაქ ბათუმის მრეწველობისა და ვაჭრობის ისტორია“ («Ιστορία της βιομηχανίας και του εμπορίου της πόλης του Βατούμ»), წიგნი 5 (βιβλίο 5ο), Βατούμ 1999, ό.π. σ. 31. Βλ. την εθνική σύνθεση των εργατών ό.π. σ. 71
[13] თ. კომახიძე (T. Komakhidze), «Ιστορία της βιομηχανίας»), σ. 41.
[14] M. S. Vassiliou, The A to Z of the Petroleum Industry,σ. xxxii. Για την επιχειρηματική δράση των Nobel στην Ρωσική αυτοκρατορία βλ. εκτενώς A. Huseynova-N. Abbasova-A. Melikova, The Nobels and Baku Oil (Dedicated to 130th anniversary of Nobel Brothers’ activity in Azerbaijan), Baku 2009 (στα αζερικά και τα αγγλικά), διαθέσιμο στο http://www.branobelhistory.com/Global/Documents/BRANOBEL_130_Anniversary_Book.pdf
[15] Βλ. το οικογενειακό δένδρο των Nobel A. Huseynova-N. Abbasova-A. Melikova, The Nobels and Baku, p. 51. Ο Emmanuel Nobel (1801-1872) και η Andrietta Alsell (1803-1889) είχαν 4 γιούς. Ο πρεσβύτερος Robert (1829-1896) και ο δεύτερος Ludvig (1831-1888) είχαν εμπλακεί ενεργά στην πετρελαϊκή παραγωγή του Μπακού. Ο τρίτος και ο πιο γνωστός Alfred (1833-1896) δεν ασχολήθηκε ποτέ με την επιχείρηση αυτή. Ο μικρότερος γιός Emil (1843-1864) πέθανε πολύ νέος από ατύχημα. Πρέπει να αναφερθεί επίσης πως οι πρώτοι δύο, δηλ. οι βιομήχανοι Robert and Ludvig παντρεύτηκαν σε νεαρή ηλικία, ενώ ο Alfred δεν παντρεύτηκε ποτέ. Ό.π. σσ. 52-53.
[16] M. S. Vassiliou, The A to Z of the Petroleum Industry, σ. 97.
[17] მ. სიორიძე (M. Sioridze), «Ο ρόλος του Βατούμ στη μάχη», σσ. 36-37.
[18] ი. სიხარულიძე-ე. ბაგრატიონი (I. Sikharulidze-E. Bagrationi), ბათუმი Λήμμα Βατούμ, Γεωργιανή Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, Τιφλίδα, τ. 2ος (1977), σ. 148.
[19] Michael P. Croissant-Bülent Aras, Oil and geopolitics in the Caspian Sea Region. Praeger Publishers 1999, σ. 10.
[20] თ. კომახიძე (T. Komakhidze), «Ιστορία της βιομηχανίας», σσ. 100-101.
Αναφορές
Websites:
http://www.branobelhistory.com/Global/Documents/BRANOBEL_130_Anniversary_Book.pdf
http://www.rothschildarchive.org/ib/articles/AR2007Oil.pdf
http://www1.rothschildarchive.org/genealogy/
http://www.socarplus.az/en/article/186/azerbaijani-oil-and-the-rothschild-brothers
Εφημερίδες:
Εφημερίδα ივერია (Iveria), # 146, 12/07/1891
Archival sources:
Bibliography:
Βρετανικά κοινοβουλευτικά έγγραφα, Αναφορά του αντιπρόξενου Peacock, 12/03/1883), Report by Vice-Consul Peacock on the trade and commerce of Batoum for the year 1882 (Foreign Office, British Parliamentary Papers)
Michael P. Croissant-Bülent Aras, Oil and geopolitics in the Caspian Sea Region. Praeger Publishers 1999.
A. Huseynova-N. Abbasova-A. Melikova, The Nobels and Baku Oil (Dedicated to 130th anniversary of Nobel Brothers’ activity in Azerbaijan), Baku 2009
«Кавказский календарь на 1884» («Ημερολόγιο του Καυκάσου για το έτος 1884»), издан Кавказским Статистическим Комитетом (Εκδόθηκε από τη Στατιστική Επιτροπή του Καυκάσου), Тифлис Τιφλίδα 1883
ე. ხოშტარია (E. Khoshtaria), „მრეწველობის განვითარება“ («Ανάπτυξη της βιομηχανίας»), στο κεφάλαιο „კაპიტალიზმის განვითარება საქართველოში რეფორმის შემდეგ (1865-1900 წწ.)“ («Ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Γεωργία μετά τις μεταρρυθμίσεις (1865-1900)»), στο „საქართველოს ისტორიის ნარკვევები“ («Δοκίμια της ιστορίας της Γεωργίας»), τόμος 5ος („საქართველო XIX საუკუნის 30-90-იან წლებში“/ «Γεωργία στις δεκαετίες 30-90 του 19ου αιώνα»), თბ. Τιφλίδα 1970
Ch. King, The Black Sea (A History), Oxford University Press 2004
თ. კომახიძე (T. Komakhidze), „ქალაქ ბათუმის მრეწველობისა და ვაჭრობის ისტორია“ («Ιστορία της βιομηχανίας και του εμπορίου της πόλης του Βατούμ»), წიგნი 5 (βιβλίο 5ο), Βατούμ 1999
S. Layton, Russian literature and empire (Conquest of the Caucasus from Pushkin to Tolstoy), Cambridge University Press 1994
მ. სიორიძე (M. Sioridze), „ბათუმის როლი ნავთობის მსოფლიო ბაზრისთვის ბრძოლაში (1883-1918 წწ.)“ (= «Ο ρόλος του Βατούμ στη μάχη της παγκόσμιας πετρελαϊκής αγοράς (1883-1918»), στο „ნარკვევები ბათუმის ისტორიიდან“ (= «Δοκίμια για την ιστορία του Βατούμ»), თბილისი Τιφλίδα 2011.
ი. სიხარულიძე-ე. ბაგრატიონი (I. Sikharulidze-E. Bagrationi), ბათუმი Λήμμα Βατούμ, Γεωργιανή Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, Τιφλίδα, τ. 2ος (1977)
M. S. Vassiliou, The A to Z of the Petroleum Industry, The A to Z Guide Series, #116, Plymouth UK 2009
Επιστροφή
